Uitgelezen: Wat is populisme? Brief aan Jan-Werner Müller.

Beste Jan-Werner,

Populisme. Het is een veelgebruikte term. In die mate dat de werkelijke betekenis van dat ene woord uitgehold wordt. Al te vaak wordt het gebruikt om de kritiek op bepaalde beleidsmaatregelen te ontkrachten. Op die manier wordt de term een gemakkelijk excuus om niet dieper te moeten ingaan op gefundeerde en ongemakkelijke kritiek. Het verwijt van populisme zou moeten volstaan om de kritiek van de oppositie af te serveren en weg te zetten als al te simplistische volksverlakkerij. Want dat is wat populisme vandaag is. Het is een verwijt. Een verwijt waarbij de verantwoordelijkheid van de beleidsmakers wordt afgezet tegen de onverantwoordelijkheid van de kritische stemmen. Het verwijt smoort het debat.

U beseft dat populisme stilletjes aan wegdrijft van zijn eigenlijke betekenis. U acht een herijking noodzakelijk. Om dat te bewerkstelligen schreef u een essay. Een essay waarbij u tracht helder te definiëren wat populisme nu werkelijk is. Zodat het in de toekomst niet meer kan misbruikt worden in politieke debatten.

U schrijft dat populisme een manier is om naar politiek te kijken die een moreel zuiver en volledig verenigd volk contrasteert met elites waarover wordt beweerd dat ze corrupt of anderszins moreel inferieur zijn. De populist claimt dat hij en alleen hij het echte volk vertegenwoordigt. Hij neemt dus uiteindelijk geen enkele politieke verantwoordelijkheid. Hij is slechts de uitvoerder van de authentieke volkswil. In uw boek zegt u dat populisten een dwingend mandaat hebben. Zij vertegenwoordigen de wil van het volk. Die wil berust op interpretaties door populistische politici. Het holt het democratisch afleggen van verantwoording af. Die verantwoording, noodzakelijk in een democratie, achten zij niet noodzakelijk. De bemiddelende rol van de media wordt uitgeschakeld. Zij wensen geen tussenpersonen. Zij communiceren rechtstreeks met het volk. Via Twitter. Via de website.

U dicht een populistisch bestuur drie onderscheidende kenmerken toe. In het populisme herkent u pogingen om het staatsapparaat te gijzelen. U schrijft letterlijk dat populistische politici de staat koloniseren of bezetten. Verder laat het populisme zich kenmerken door massa-cliëntelisme. Hierbij hebt u het over een discriminerend legalisme waarbij de populisten zich laten leiden door die ene zegswijze: voor mijn vrienden, alles ; voor mijn vijanden, de wet. Tenslotte tracht een populistisch bestuur de civil society systematisch te onderdrukken. Pas wanneer een bestuur die drie kenmerken in zich draagt, kan en mag gesproken worden van populisme. Het mag duidelijk zijn dat een dergelijk populisme een gevaar betekent voor de democratie. Het tast de democratie aan.

Terecht stelt u dat het niet altijd kraakhelder en evident zal zijn om te bewijzen of een bewering democratisch of populistisch is. Zo kan in niet-democratische landen ‘Wij zijn het volk’ een gerechtvaardigde revolutionaire uitspraak zijn terwijl diezelfde bewering in democratische landen een leugen is. Net dat verklaart misschien waarom het populisme kan groeien binnen een democratie. Een democratie veronderstelt feilbare, aanvechtbare oordelen van roulerende meerderheden. Een democratie gaat uit van een volk van individuen zodat uiteindelijk alleen aantallen tellen. Hierin ligt de kwetsbaarheid van een democratie, dat populisten handig weten uit te buiten. Het samenkomen van politieke partijen en het dwangmatig streven naar consensus kan sterke antiliberale tegenstromingen oproepen.

U analyseert het populisme. U definieert het populisme. U wijst op de gevaren van datzelfde populisme. Maar tegelijk reikt u een oplossing aan. Een heel eenvoudige oplossing maar wel één waaraan politici van democratische partijen dringend moeten herinnerd worden. Politici moeten de confrontatie met de kiezers voor populistische partijen aangaan. Zij moeten met hen praten. Met hen in debat gaan. Die kiezers moeten niet uitgesloten worden. Die kiezers moeten niet geschoffeerd worden. Het help niet hen uit te maken voor ‘deplorables’. Die kiezers moeten ernstig genomen worden. Populisme is niet volledig te verklaren als een onbeholpen politieke uiting van de vermeende verliezers in het moderniseringsproces. Om dat te kunnen begrijpen zal er moeten gepraat worden. Zal er moeten geluisterd worden.

Ik las uw boekje in Le Sambuc. Een dorpje bij Arles. Ik was op vakantie. Vakantie staat voor mij gelijk met ontspannen. Net zoals lezen. Door te lezen kom ik tot rust. Misschien was uw boek dan misschien niet de juiste vakantielectuur. Maar uw boek was het enige dat ik bij mij had. Ik had geen vluchtwegen. Ik had geen alternatieven. Toch schrok het mij niet af. Ik ging aan de slag. Geconcentreerd. Helder van geest. Dat was nodig. Ik bleef aandachtig. Ik bleef bij de les. Tot aan het eind. Tot en met de laatste zin. Tot en met het laatste woord. Aan het eind was ik blij net uw boek meegenomen te hebben. Afleiding in Le Sambuc had ik niet of nauwelijks. Ik kon mij verdiepen. Ik kon uw woorden in mij opnemen. Ik kon diezelfde woorden laten draaien en tollen in mijn hoofd. Net zozeer kon ik die woorden laten bezinken. Ik klapte het boek dicht en wist dat ik voortaan dat ene woord niet meer lichtzinnig zou gebruiken. Ik zou het niet meer als verwijt naar het hoofd van politici gooien. Ik zou wikken en wegen. Om het enkel nog op het juiste moment te gebruiken. Op de juiste plek. Tegen de juiste persoon. In Le Sambuc had u van mij een wijzer man gemaakt. Met die gewonnen wijsheid kan een mens enkel blij zijn. Kan een mens enkel gelukkig zijn.

Beste Jan-Werner. Ik wil u danken voor uw boek. Voor uw essay. Voor uw prikkelende en uitdagende denkoefening. Ik had een fijne tijd met uw boek. In deze moeilijke en verwarrende tijden zou het moeten gelezen worden. Door velen. In ons landje waren het onlangs verkiezingen. Vele politieke partijen verklaarden na de verkiezingsuitslag toe te zijn aan een kritisch zelfonderzoek. Misschien zou het nuttig zijn uw boek in dat onderzoek mee te nemen. Het zou die partijen kunnen brengen tot verhelderende ideeën. Net zoals uw boek ook bij mij deed. Daarom dus van harte bedankt.

Met vriendelijke groeten.