Beste Jan,
De kip of het ei. Aan dat zware filosofische debat moet ik denken als ik uw boek lees. Want ik weet het niet. Ik weet niet of u aanvankelijk een boek wou schrijven over de ervaringen van uw ouders in een Jappenkamp op Celebes. Ik weet niet of u aanvankelijk een boek wou schrijven over de kunstenaarsscene op Bali waarbij u zich voornamelijk richt op drie Nederlandse schilders (Rudolf Bonnet, Willem en Maria Hofker) die naar het Indonesische eiland trokken. Terwijl ik uw boek lees besef ik dat ik het eigenlijk niet hoef te weten. Het antwoord is van weinig of geen belang. Wat wel van belang is, is het verhaal dat u schrijft. Dat verhaal heb ik dus gelezen.
Soms is het gek om te zien hoe het kan lopen in het leven. Om te zien hoe mensen door één ingrijpende gebeurtenis samenkomen. Die ingrijpende gebeurtenis in uw boek is de Tweede Wereldoorlog. Die oorlog brengen uw ouders en de drie Nederlandse schilders samen in een Jappenkamp. Of toch niet helemaal. De vrouwen komen samen in een kamp. De mannen komen samen in een kamp. Orde en discipline lijken enkel mogelijk als de seksen gescheiden worden.
Dat is waar uw boek begint. In het Jappenkamp. In dat kamp worden de schilders de kampschilders. U laat voelen hoe het schilderen een manier wordt om grip te krijgen op de gebeurtenissen. Een manier om het leven in een kamp door te komen. In hun schilderijen ervaren wij de kracht van het kijken. De kracht van het zien. Ver voorbij het gewone. De schilders dragen in hun werk geen andere boodschap uit dan het aanbidden van de schoonheid. Het kan vreemd lijken schoonheid te willen zoeken op een vreemde plek. De smerigheid van een kamp is volgens de kunstenaars evenwel bij uitstek de lek om over die schoonheid te praten. Om dat te kunnen gaan zij op zoek naar het sierlijke in de mens. Niet naar het afzichtelijke. Door die insteek worden de tekeningen van het kampleven een antioorlogspamflet. Door net de gruwel of knechting weg te laten. Door te tonen hoe het leven zou kunnen zijn. Die boodschap wordt in schoonheid verpakt. Een boodschap voor de goede verstaander.
U doet eigenlijk hetzelfde als de kampschilders. Door u te focussen op de kampschilders richt u zich op de schoonheid. Waardoor u die wreedheid lijkt weg te filteren. Toch is het niet zo. Want die wreedheid laat u heel gedoseerd binnensijpelen in uw boek. Door die tegenstelling tussen wreedheid en schoonheid wordt net die wreedheid heftiger. Krachtiger. Misschien is die dosering wel nodig om als lezer de gruwel van de wreedheid te kunnen zien. Overexposure zou heel waarschijnlijk tot onverschilligheid kunnen leiden. Dat weet u te voorkomen door hetzelfde recept van de kampschilders te volgen. Ingenieus.
Toch vertelt u niet enkel het verhaal van de kampen. U schrijft net zozeer wat voorafging aan die kampen. U schrijft over de vele kunstenaars die vanuit de hele wereld naar Bali trokken. Een bloeiende kunstenaarsscene brengt u opnieuw tot leven. De gasten en de gastheren en gastvrouwen inspireren elkaar. Toch is het niet enkel dat. Er is meer. Er is ook de inspirerende en wonderlijke kracht van het eiland zelf. Het paradijselijke eiland lonkt en verleidt. Deze passages herinneren mij aan mijn reis doorheen Indonesië. Ik denk terug aan die heerlijke en fabelachtige wereld. In die passages ga ik mijn liefde voor Azië beter begrijpen. U verwoordt en verbeeldt in die passages de redenen voor mijn liefde.
Oorlogen duren niet eeuwig. Met uitzondering dan misschien van de Honderdjarige Oorlog. Alhoewel, zelfs die oorlog stopte ooit. Net zoals de Tweede Wereldoorlog. Dat einde en het verdere verloop worden ook deel van uw boek. In dat deel van het boek treden uw ouders meer op de voorgrond. Hierbij wordt duidelijk wat de gevolgen van het kampverleden van uw ouders op uw leven waren. Zwijgen wordt als aangewezen houding aangenomen. Uit schaamtegevoel. De overlevenden leken zich te schamen voor degenen die het niet hadden gehaald. Alsof de overlevenden zich dienden te excuseren tegenover hen. Daarom zwegen uw ouders. Nochtans stelde u vragen. Aan uw moeder. Dat was niet vanzelfsprekend. Uw moeder was eerder bedreven in het wegdrukken en verdoezelen. Bij uw vader botste u op een muur. Een muur van absolute stilte. Hij had geleerd geen vertrouwen meer te stellen in mensen. U zag een vader die al levend verdween.
Wat was er het eerst? De kip of het ei? Zoals ik eerder al schreef, het doet er niet toe. U brengt twee verhalen samen. Twee verhalen met dat ene gemeenschappelijke: opsluiting in een Jappenkamp. Die verhalen brengt u samen in een uitermate boeiend boek. U schrijft over het kamp. Over angst. Over terreur. Over de dingen die het leven in een kamp zo bezwaren. U schrijft over de kunst. Over de verbindende kracht van kunst. Over kunst die in onmenselijke omstandigheden een redding kan zijn. U schrijft over de oorlog na de oorlog. Over de onafhankelijkheidsstrijd in Indonesië. Over de smerigste periode uit de Nederlandse geschiedenis, zoals u het noemt. U schrijft over kampschilders. Over uw ouders. Over een zoektocht naar een manier om het leven opnieuw op te pikken. Om opnieuw te kunnen aanknopen met het leven. Over al die dingen schrijft u waardoor u ook een inkijk in u zelf geeft. Waardoor ook u deel gaat uitmaken van het boek. De kampschilders, uw ouders, u zelf, alles komt samen in dit boek.
Beste Jan. In De Standaard der Letteren werd u de godfather van de Nederlandse literaire non-fictie genoemd. Ik kan het enkel beamen. Dit boek is niet het eerste dat ik van u las. Andere van uw boeken heb ik ook gelezen. Telkens ervaarde ik hetzelfde. Telkens weet u mij mee te voeren naar die tijd. Naar die gebeurtenis. Alsof ik er zelf bij was. Alsof ik het zelf meemaakte. U beheerst het vak van schrijven op een dergelijke wijze dat u de lezer altijd weer tot deelgenoot weet te maken. Dat te mogen ervaren, is heerlijk boeiend. Voor die ervaring wil ik u danken. Van ganser harte.
Met vriendelijke groeten.
Reactie plaatsen
Reacties